Το τεύχος 13 του περιοδικού "Αντί", κυκλοφόρησε στις 22 Φεβρουαρίου του
1975. Ήταν κατά κάποιον τρόπο επετειακό, αφού είχε αφιερώσει ένα μεγάλο
μέρος της ύλης του στην ΕΠΟΝ, τιμώντας έτσι την επέτειο των 32 χρόνων
από την ίδρυση της μεγαλύτερης αντιφασιστικής και δημοκρατικής οργάνωσης
νεολαίας που γνώρισε ποτέ η χώρα μας. Η συγκεκριμένη επέτειος, ήταν και
η πρώτη που έγινε σε συνθήκες νομιμότητας, μετά από το 1947. Από το
αφιέρωμα αυτό, παρουσιάζονται εκτεταμένα αποσπάσματα από το άρθρο του
Αντώνη Μπριλλάκη:
ΕΠΟΝ Κρήτης: Μια παράλληλη ιστορία.
[...] Oι πρώτες προσπάθειες για την αντιστασιακή οργάνωση της κρητικής νεολαίας έγιναν από πυρήνες της ΟΚΝΕ και του ΕΑΜ νέων, το φθινόπωρο του 1941και σε σύντομο διάστημα oι δυνάμεις αυτές, με άλλες ομάδες προοδευτικών και αριστερών νέων, προχώρησαν στην ίδρυση μιας πλατιάς οργάνωσης, της Παγκρήτιας Οργάνωσης Ελευθέρων Νέων (ΠΟΕΝ), που πρώτη όργωσε τους νεολαιίστικους χώρους και έθεσε τις βάσεις για ένα μαζικό αντιστασιακό κίνημα σ’ ολόκληρο το νησί. Η διαφωτιστική δουλειά στη νεολαία, με πατριωτικό διαπαιδαγωγικό περιεχόμενο, με προσανατολισμό αγωνιστικό για οργάνωση και δράση κάθε πρόσφορης τότε μορφής, στηριγμένης στα άμεσα προβλήματα επιβίωσης της νεολαίας, αποτέλεσαν τους πρώτους στόχους της ΠΟΕΝ, του πολυγραφημένου κεντρικού οργάνου της «Ελεύθερα Νειάτα», καθώς και άλλου έντυπου υλικού (χειρόγραφα δελτία ειδήσεων από συμμαχικούς ραδιοσταθμούς, προκηρύξεις κ.λπ.).
H ΠΟΕΝ υπήρξε τότε και η μόνη οργάνωση νεολαίας με την οποία υποχρεώθηκε να συνεργαστεί το κλιμάκιο της Αγγλικής Στρατιωτικής Αποστολής στα Χανιά. Από τις πρώτες προπαγανδιστικές αντιχιτλερικές και πατριωτικές εμφανίσεις της ΠΟΕΝ ήταν η τοιχοκόλληση αφισών και αυτοκόλλητων -τυπωμένων εκτός Ελλάδος- τέτοιου περιεχομένου, καθώς και η αναγραφή στους τοίχους των γερμανικών στρατώνων συνθημάτων -που έδειχναν ότι ήταν έργο Γερμανών στρατιωτών- αντιμιλιταριστικου περιεχομένου (GEHEN NACH HAUSE, πάμε στα σπίτια μας, WIR WOLLEN FRIEDEN, θέλουμε ειρήνη, SCHEISSEN SS, Σκ... SS) κλπ. Στα ίδια πλαίσια υπήρξαν και δραστηριότητες για μποϊκοτάρισμα της υποχρεωτικής δουλειάς σε γερμανικά έργα, για μικροσαμποτάζ σε υλικά των κατακτητών, για συγκέντρωση πληροφοριών στρατιωτικού χαρακτήρα. Κυρία όμως κατεύθυνση της ΠΟΕΝ ήταν η ανάπτυξη μαζικής, πολύμορφης δράσης, με επίκεντρα τους χώρους κατοικίας, δουλειάς και μόρφωσης. Αυτό εκφράστηκε με τη συγκρότηση τμημάτων μαθητικής και εργατικής ΠΟΕΝ, καθώς και καμουφλαρισμένων μαζικών φορέων. Τέτοιος φορέας ήταν ο «Συνεταιρισμός» σπουδαστών στα Χανιά, με σκοπό τις οικονομικές διεκδικήσεις, αλλά στην ουσία τη μετατροπή του σε κέντρο πολιτιστικής, πολιτικής, αντιστασιακής δράσης.
Αμέσως μετά την υπογραφή του ιδρυτικού της ΕΠΟΝ στην Αθήνα, υπήρξε συνάντηση απεσταλμένου του Κεντρικού Συμβουλίου της με εκπροσώπους της ΠΟΕΝ (Απρίλης 1943). Και ύστερα από ενημέρωση για τους σκοπούς και το χαρακτήρα της νέας πανελλαδικής οργάνωσης, αποφασίστηκε η προσχώρηση σ’ αυτήν της ΠΟΕΝ και η μετατροπή του κεντρικού της οργάνου «Ελεύθερα Νειάτα» - σε όργανο της ΕΠΟΝ, καθώς και όλων των οργανώσεων της ΠΟΕΝ σε οργάνωση της ΕΠΟΝ.
[...]
Αυτό καθ’ αυτό το γεγονός δημιούργησε ατμόσφαιρα ενθουσιασμού και αγωνιστικής έξαρσης, έδωσε καινούργια ώθηση στην του κινήματος αντίστασης της κρητικής νεολαίας. Στα δύο και πάνω χρόνια που πέρασαν από τότε ως την απελευθέρωση της Κρήτης, αναπτύχθηκε μια πολύπλευρη αντιστασιακή δράση με έμπνευση και καθοδήγηση των οργανώσεων της ΕΠΟΝ Κρήτης, που ολοένα και περισσότερο κατακτούσαν τις μάζες της κρητικής νεολαίας. Από την αναγραφή αντιχιτλερικών πατριωτικών συνθημάτων στους τοίχους, ως τη διανομή του παράνομου τύπου και το «χωνί». Και από την οικοδόμηση τεχνικών μηχανισμών της αντίστασης (εκδοτικών, πλαστών ταυτοτήτων κ.λπ.) ως την πάλη για την επιβίωση, τη συγκρότηση μαχητικών ομάδων στις πόλεις και την ενίσχυση και την πύκνωση των γραμμών του ΕΛΑΣ.
Χαρακτηριστικές κινητοποιήσεις της νεολαίας στην Κρήτη, με πρωτοβουλία της ΕΠΟΝ, για ψωμί, συσσίτια και υποφερτές συνθήκες μόρφωσης, ήταν η μαθητική διαδήλωση στο Ρέθυμνο, το 1943, και οι απεργίες και οι συγκεντρώσεις των μαθητών όλων των γυμνασίων στα Χανιά, 1944, όπου ξεπήδησε και ο στίχος «πεινάμε, πεινάμε - ψωμάκι, λαδάκι - κύριε Πασαδάκη». Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Κουίσλιγκ, υπουργός-διοικητής Κρήτης Πασαδάκης, αναγκάσθηκε να πάει επί τόπου και να ικανοποιήσει τα αιτήματα των απεργών μαθητών. Επί μέρους, σειρά κινητοποιήσεις τέτοιου χαρακτήρα έγιναν με επίκεντρο το «συνεταιρισμό» σπουδαστών, την εργατική ΕΠΟΝ και άλλους φορείς στα Χανιά και στους άλλους νομούς της Κρήτης.
Εξ άλλου, οι ΕΠΟΝίτες, ιδιαίτερα του εργατικού τομέα, έπαιξαν πρωτοπόρο ρόλο σε ευρύτερες λαϊκές κινητοποιήσεις για την επιβίωση, όπως η μαζική συγκέντρωση μπροστά στο κτίριο της Γενικής Διοίκησης Κρήτης (1943), η επίταξη αποθηκών τροφίμων, μαυραγοριτών εμπόρων, στα Χανιά (1944), και η δωρεάν διανομή τους στο λαό, από επιτροπή.
Ανάμεσα εξ άλλου στις ποικίλες μαζικές αντιστασιακές πατριωτικές εκδηλώσεις. χαρακτηριστικές ήταν το στεφάνωμα των μνημείων των ηρώων στα Χανιά, στις 25 Μάρτη 1944, που συνοδεύτηκε με σκόρπισμα προκηρύξεων ακόμα και μέσα στη Μητρόπολη, την ώρα της δοξολογίας και παρουσία του Πασαδάκη και των γερμανικών και προδοτικών επίσημων Αρχών. Την εκδήλωση αυτή ακολούθησαν φυσικά μπλόκα των Γερμανών και συλλήψεις. Ανάλογες μαζικές εκδηλώσεις έγιναν την Πρωτομαγιά του 1944 στον Κάρμηλο (λόφο λίγο έξω από τα Χανιά), με αντίστοιχες αντιδράσεις του τρομοκρατικού μηχανισμού των κατακτητών, καθώς και στους άλλους νομούς του νησιού.
Η ανάπτυξη του αντιστασιακού κινήματος και στην Κρήτη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με μια ακατάπαυστη εκπολιτιστική δραστηριότητα της ΕΠΟΝ, εκφραζόμενη στο σύνθημα «πολεμάμε και τραγουδάμε»:
Από τα μικρά «πάρτι» που μετατρέπονταν σε χώρους αντιστασιακών εκδηλώσεων (πεταχτές ομιλίες, απαγγελίες, τραγούδια, έρανοι) και στρατολογίας νέων αγωνιστών, ως την αξιοποίηση κάθε καθιερωμένης εορταστικής εκδήλωσης στις πόλεις και τα χωριά, στους μαζικούς συλλόγους και -στην πορεία- ως τη συγκρότηση ειδικών κέντρων εκπολιτιστικής δράσης (παράνομων λεσχών, ερασιτεχνικών χορωδιών και θεατρικών ομίλων). Ο «συνεταιρισμός» σπουδαστών στα Χανιά έπαιξε σοβαρό ρόλο σ' αυτές τις προσπάθειες. Ανάμεσα στα άλλα -συγκροτώντας αξιόλογο θεατρικό όμιλο- κατάφερε ν’ ανεβάσει την αντιστασιακού περιεχομένου επιθεώρηση «Λίγα απ’ όλα», ξεπερνώντας τα φράγματα της λογοκρισίας των κατακτητών (Γενάρης 1944). Οι παραστάσεις αυτής της επιθεώρησης -κράτησε αρκετό διάστημα-μετατρέπονταν από τους θεατές σε αντιστασιακές εκδηλώσεις.
Βαρυσήμαντο στοιχείο στην πορεία ανάπτυξης του αντιστασιακού κινήματος της νεολαίας και στην Κρήτη ήταν η δημιουργία των όρων για συγκρότηση μαχητικών ομάδων, στις πόλεις και την ύπαιθρο, και η ενίσχυση τελικά του ΕΛΑΣ με υλικοτεχνικά μέσα και μαχητές. Πρωτοπόροι ΕΠΟΝίτες πήραν μέρος στην υποδειγματική δράση των μαχητικών ομάδων για την τιμωρία των προδοτών και συνεργατών των κατακτητών, που οργάνωσαν οι αντιστασιακές οργανώσεις της Αριστερός στην Κρήτη. Κάθε σχετική δραστηριότητα, μαζί και οι εκτελέσεις, ανακοινώνονταν με πειστική αιτιολόγηση τα βράδια, με το «χωνί» ή με προκηρύξεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι, παρ’ όσα ακολούθησαν μετά την απελευθέρωση, δεν υποβλήθηκαν μηνύσεις κατά των «εκτελεστών» των συνεργατών αυτών του εχθρού.
Σημαντικός επίσης υπήρξε ο ρόλος των ΕΠΟΝιτών στις γραμμές του ΕΛΑΣ, στις μάχες που έδωσε ενάντια στους χιτλερικούς κατακτητές και για την εξουδετέρωση ορισμένων προσπαθειών συγκρότησης προδοτικών ένοπλων ομάδων. Το ίδιο και στην πλαισίωση των μηχανισμών και των υπηρεσιών που δημιουργήθηκαν στην ελεύθερη περιοχή της Κρήτης (Κεραμιά - Παναγιά Χανιών), όπου είχε εγκατασταθεί η έδρα της Vης μεραρχίας του ΕΛΑΣ και της Εθνικής Οργάνωσης Κρήτης - ΕΟΚ (αντιστασιακής οργάνωσης των συντηρητικών πολιτικών δυνάμεων), συνεργαζόμενες στενά με το κλιμάκιο της αγγλικής στρατιωτικής αποστολής.
Στη μεγάλη μάχη της Παναγιάς (1944) οι ανταρτοεπονίτες του ΕΛΑΣ πήραν μέρος με ενθουσιασμό. Κι έδωσαν -μια σειρά απ' αυτούς- την ίδια τη ζωή τους. Ανάμεσά τους ο Σπύρος Περράκης, ο Γιάννης Τζιτζιφιανάκης, τα δυο αδέλφια Παντελάκη. Το επιφώνημα «Ζήτω το ΙΠΟΝ» του Άγγλου αξιωματικού Τζων, που παρευρισκόταν στη μάχη, είναι πολύ ενδεικτικό. Το ίδιο σημαντική υπήρξε η συμμετοχή των ανταρτοεπονιτών στις μάχες της Κρύας Βρύσης, όπου διαλύθηκε το προδοτικό τάγμα Χωροφυλακής του Παπαγιαννάκη, και των Μεσκλών, όπου έγινε το ίδιο με τις προδοτικές ένοπλες ομάδες που επεχείρησε να συγκροτήσει ο Γερμανός «ελληνιστής» δήμιος Σούμπερ.
Τελευταίες χαρακτηριστικές αντιστασιακές εκδηλώσεις της ΕΠΟΝ Κρήτης -το 1945- ήταν οι σχετικές με δουλειά για την αυτομόληση και τη λιποταξία Γερμανών στρατιωτών και αξιωματικών και ο γιορτασμός -στις 8 Μάη- της λήξης του πολέμου και ταυτόχρονα της Πρωτομαγιάς, μέσα σε συνθήκες, ακόμα, γερμανικής κατοχής στα Χανιά.
Η ανάπτυξη της αντιστασιακής δράσης της ΕΠΟΝ στην Κρήτη, όπως και σε όλη τη χώρα, συντελούνταν σε συνθήκες συνεχών διώξεων. Εκατοντάδες ΕΠΟΝίτες πέρασαν από τα άντρα της Γκεστάπο, από τα στρατόπεδα και τις φυλακές του «Φρούριου Κρήτης», όπως είχε ονομαστεί από τους χιτλερικούς η κατεχόμενη μεγαλόνησος. Το πιο ισχυρό πλήγμα που δέχτηκε η οργάνωση της ΕΠΟΝ Κρήτης ήταν αυτό που αφετηρία είχε τη σύλληψη του ηγετικού της στελέχους Δ. Λιονάκη (Μάης 1944) -που εκτελέστηκε τελικά- από δραστηριότητα του προβοκάτορα Βαρδουλάκη, που εισχώρησε, σαν σύνδεσμος, σε κεντρικό μηχανισμό της ΕΠΟΝ στην Αθήνα. Δεκάδες στελέχη και μέλη της ΕΠΟΝ κυνηγήθηκαν τότε, συνελήφθησαν και δικάστηκαν σε βαριές ποινές, όπως ο αξέχαστος Μανώλης Παπουτσάκης, που καταδικάστηκε σε θάνατο.
Μεγάλος είναι γενικά ο αριθμός των εκτελεσθέντων ΕΠΟΝιτών στην Κρήτη κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Η συλλογή όλων των σχετικών στοιχείων δεν είναι του παρόντος. Ενδεικτικά αναφέρονται τα ονόματα ορισμένων από τους άξιους συναγωνιστές μας που θυσιάστηκαν, όπως του Λούλη Παναγιωτάκη, του Σπύρου Βαρδάκη - εκτελέστηκε μαζί με τον πατέρα του Γιώργη και του τελευταίου εκτελεσμένου από τους Γερμανούς ΕΠΟΝίτη (1945), του Στέφανου Σκαράκη, από τη Ν. Χώρα Χανιών.
Η
ΕΠΟΝ στην Κρήτη -μαζί με τις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις της
Αριστερός που σπονδυλική στήλη είχαν το ΚΚΕ- επιτέλεσε ένα τεράστιο
πατριωτικό, αντιφασιστικό, δημοκρατικό, προοδευτικό έργο, την περίοδο
της γερμανικής κατοχής. Και συνδέθηκε με ακατάλυτους δεσμούς,
κυριολεκτικά με τις πλατιές μάζες της κρητικής νεολαίας.
H ανάπτυξη της ΕΠΟΝ έγινε μέσα στις ιδιαίτερες συνθήκες του απομονωμένου νησιού, όπου εκτός των άλλων ακολουθήθηκε σωστή και επιτυχής πολιτική από την τοπική οργάνωση και τα στελέχη του ΚΚΕ, πολιτική ενωτική, στηριγμένη στον απαιτούμενο συσχετισμό δυνάμεων, πολιτική χωρίς τα λάθη και τις υπερβολές που σημειώθηκαν κεντρικά και σε άλλες περιοχές. Μόνον έτσι έγινε δυνατό και να πραγματοποιηθεί αυτό το έργο αλλά και να διατηρηθούν μεταπελευθερωτικά -από την ΕΠΟΝ και τις άλλες δυνάμεις της Αριστεράς- οι δεσμοί τους με τις πλατιές λαϊκές μάζες. Και μάλιστα σε τοπικές συνθήκες ισχυρής παράδοσης συντηρητικού Βενιζελισμού και όχι προδοτικής ή παθητικής στάσης -κατά κανόνα- της τοπικής πολιτικής ηγεσίας του Κέντρου και της Δεξιάς έναντι των κατακτητών. Μόνον έτσι, επίσης, παρά το γεγονός ότι το πιο αντιδραστικό τμήμα αυτών των πολιτικών δυνάμεων, αμέσως μετά την απελευθέρωση, επεχείρησε να δημιουργήσει κλίμα εμφύλιας διαμάχης (αιματηρά γεγονότα στο Ρέθυμνο, το Γενάρη 1945, όπου δολοφονήθηκε ο γραμματέας της ΕΠΟΝ Μ. Πραματευτάκης, και παρόμοια στα Χανιά, το Μάη 1945) η ΕΠΟΝ και οι άλλες δυνάμεις της Αριστερός κατάφεραν να αντιδράσουν αποτελεσματικά, να διατηρήσουν και να προωθήσουν κατακτήσεις ελεύθερης πολιτικής παρουσίας και δράσης.
Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι στο πρώτο πανελλαδικό συνέδριο της ΕΠΟΝ (Γενάρης 1946) η οργάνωσή της στην Κρήτη αριθμούσε είκοσι χιλιάδες μέλη και διέθετε 108 λέσχες, κέντρα πολιτικής και μορφωτικής δουλειάς. Χαρακτηριστικό είναι επίσης το γεγονός ότι η ΕΠΟΝ Κρήτης αναπροσάρμοσε γρήγορα τη δραστηριότητά της στις νέες συνθήκες, πετυχαίνοντας να βρίσκεται πάντα στις πρώτες γραμμές κάθε εκδήλωσης του προοδευτικού κινήματος στην περίοδο αυτή. Τέλος, χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι, παρά τα γενικά λάθη της τότε ηγεσίας του ΚΚΕ, που παρέσυραν το κίνημα στην ένοπλη σύγκρουση του 1946-49 και στην ήττα, στην Κρήτη, με την καθοδήγηση της ΕΠΟΝ και των άλλων δυνάμεων της Αριστερός, αναπτύχθηκε το 1945-47 ένα ισχυρό μαζικό κίνημα, με οικονομικό, πολιτικό και πολιτιστικό υπόβαθρο, και περιφρουρήθηκαν ως την τελευταία ώρα οι κατακτήσεις για νομική αγωνιστική δράση.
Αυτό εκφράστηκε σε σειρά μαζικές κινητοποιήσεις, όπως η μαχητική παρέλαση-διαδήλωση της ΕΠΟΝ στα Χανιά, στις 25 Μάρτη 1947, και ακόμα περισσότερο στην παλλαϊκή απεργία (εργατών, αγροτών, επαγγελματιών) την ίδια περίοδο, που νέκρωσε το νησί και αποτελεί υπόδειγμα οργάνωσης, μαζικότητας και περιφρούρησης. Τέλος, εκφράστηκε ακόμα και στα αποτελέσματα της μάχης της αποχής από τις βουλευτικές εκλογές και της συμμετοχής στο δημοψήφισμα (1946), που υπήρξαν θετικά, παρά τη λαθεμένη γενική γραμμή στις μάχες αυτές.
Δυστυχώς η πορεία αυτή ανακόπηκε τον Απρίλη 1947 και στην Κρήτη με την έναρξη του εμφύλιου πολέμου. Και όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα, οι ΕΠΟΝίτες, στην παρανομία, διωκόμενοι, συλλαμβανόμενοι και εκτελούμενοι, βρέθηκαν στις πρώτες γραμμές τού νέας μορφής αγώνα, με τίμημα, σε θύματα, πολύ ακριβό.
Η δολοφονία του ΕΠΟΝίτη Λιονάκη στη Χαλέπα Χανιών, του Ε. Μπιτζανάκη και του Παπαδεράκη στην Κίσσαμο, η εκτέλεση των στελεχών της ΕΠΟΝ Βαγγελιώς Φωτάκη και Βαγγελιώς Αρμενάκη στο Ηράκλειο, ο σκοτωμός σε ένοπλη σύγκρουση των Μιχ. Διγενάκη, Ν. Τσατσαρονάκη, Νίτσας Παπαγιαννάκη (Χανιά) και του Δ. Ηλιάκη (Ηράκλειο) σημαδεύουν την ηρωική πορεία της ΕΠΟΝ Κρήτης στην περίοδο αυτή. Και ο θάνατος του Θ. Σαρτζετάκη, μέλους του Συμβουλίου Περιοχής Κρήτης της ΕΠΟΝ, που κυριολεχτικά έσβησε, παράνομος, μέσα σε κρύπτη στο Ηράκλειο, το 1949, υπογραμμίζει το αγωνιστικό ήθος και το πνεύμα ηρωισμού και θυσίας με τα οποία γαλουχήθηκε η γενιά της ΕΠΟΝ.
Διαβάστε:
Το τεύχος 13 του Αντί, της 22.02.1975, στο blog «Ο Εχθρός του Λαού»,
Η θρυλική ΕΠΟΝ και η δράση της στην Κρήτη. Άρθρο της κυρίας Άννας Μανουκάκη - Μεταξάκη, στην εφημερίδα «Πατρίς» του Ηρακλείου (28.02.2005).
ΕΠΟΝ Κρήτης: Μια παράλληλη ιστορία.
[...] Oι πρώτες προσπάθειες για την αντιστασιακή οργάνωση της κρητικής νεολαίας έγιναν από πυρήνες της ΟΚΝΕ και του ΕΑΜ νέων, το φθινόπωρο του 1941και σε σύντομο διάστημα oι δυνάμεις αυτές, με άλλες ομάδες προοδευτικών και αριστερών νέων, προχώρησαν στην ίδρυση μιας πλατιάς οργάνωσης, της Παγκρήτιας Οργάνωσης Ελευθέρων Νέων (ΠΟΕΝ), που πρώτη όργωσε τους νεολαιίστικους χώρους και έθεσε τις βάσεις για ένα μαζικό αντιστασιακό κίνημα σ’ ολόκληρο το νησί. Η διαφωτιστική δουλειά στη νεολαία, με πατριωτικό διαπαιδαγωγικό περιεχόμενο, με προσανατολισμό αγωνιστικό για οργάνωση και δράση κάθε πρόσφορης τότε μορφής, στηριγμένης στα άμεσα προβλήματα επιβίωσης της νεολαίας, αποτέλεσαν τους πρώτους στόχους της ΠΟΕΝ, του πολυγραφημένου κεντρικού οργάνου της «Ελεύθερα Νειάτα», καθώς και άλλου έντυπου υλικού (χειρόγραφα δελτία ειδήσεων από συμμαχικούς ραδιοσταθμούς, προκηρύξεις κ.λπ.).
H ΠΟΕΝ υπήρξε τότε και η μόνη οργάνωση νεολαίας με την οποία υποχρεώθηκε να συνεργαστεί το κλιμάκιο της Αγγλικής Στρατιωτικής Αποστολής στα Χανιά. Από τις πρώτες προπαγανδιστικές αντιχιτλερικές και πατριωτικές εμφανίσεις της ΠΟΕΝ ήταν η τοιχοκόλληση αφισών και αυτοκόλλητων -τυπωμένων εκτός Ελλάδος- τέτοιου περιεχομένου, καθώς και η αναγραφή στους τοίχους των γερμανικών στρατώνων συνθημάτων -που έδειχναν ότι ήταν έργο Γερμανών στρατιωτών- αντιμιλιταριστικου περιεχομένου (GEHEN NACH HAUSE, πάμε στα σπίτια μας, WIR WOLLEN FRIEDEN, θέλουμε ειρήνη, SCHEISSEN SS, Σκ... SS) κλπ. Στα ίδια πλαίσια υπήρξαν και δραστηριότητες για μποϊκοτάρισμα της υποχρεωτικής δουλειάς σε γερμανικά έργα, για μικροσαμποτάζ σε υλικά των κατακτητών, για συγκέντρωση πληροφοριών στρατιωτικού χαρακτήρα. Κυρία όμως κατεύθυνση της ΠΟΕΝ ήταν η ανάπτυξη μαζικής, πολύμορφης δράσης, με επίκεντρα τους χώρους κατοικίας, δουλειάς και μόρφωσης. Αυτό εκφράστηκε με τη συγκρότηση τμημάτων μαθητικής και εργατικής ΠΟΕΝ, καθώς και καμουφλαρισμένων μαζικών φορέων. Τέτοιος φορέας ήταν ο «Συνεταιρισμός» σπουδαστών στα Χανιά, με σκοπό τις οικονομικές διεκδικήσεις, αλλά στην ουσία τη μετατροπή του σε κέντρο πολιτιστικής, πολιτικής, αντιστασιακής δράσης.
Αμέσως μετά την υπογραφή του ιδρυτικού της ΕΠΟΝ στην Αθήνα, υπήρξε συνάντηση απεσταλμένου του Κεντρικού Συμβουλίου της με εκπροσώπους της ΠΟΕΝ (Απρίλης 1943). Και ύστερα από ενημέρωση για τους σκοπούς και το χαρακτήρα της νέας πανελλαδικής οργάνωσης, αποφασίστηκε η προσχώρηση σ’ αυτήν της ΠΟΕΝ και η μετατροπή του κεντρικού της οργάνου «Ελεύθερα Νειάτα» - σε όργανο της ΕΠΟΝ, καθώς και όλων των οργανώσεων της ΠΟΕΝ σε οργάνωση της ΕΠΟΝ.
[...]
Αυτό καθ’ αυτό το γεγονός δημιούργησε ατμόσφαιρα ενθουσιασμού και αγωνιστικής έξαρσης, έδωσε καινούργια ώθηση στην του κινήματος αντίστασης της κρητικής νεολαίας. Στα δύο και πάνω χρόνια που πέρασαν από τότε ως την απελευθέρωση της Κρήτης, αναπτύχθηκε μια πολύπλευρη αντιστασιακή δράση με έμπνευση και καθοδήγηση των οργανώσεων της ΕΠΟΝ Κρήτης, που ολοένα και περισσότερο κατακτούσαν τις μάζες της κρητικής νεολαίας. Από την αναγραφή αντιχιτλερικών πατριωτικών συνθημάτων στους τοίχους, ως τη διανομή του παράνομου τύπου και το «χωνί». Και από την οικοδόμηση τεχνικών μηχανισμών της αντίστασης (εκδοτικών, πλαστών ταυτοτήτων κ.λπ.) ως την πάλη για την επιβίωση, τη συγκρότηση μαχητικών ομάδων στις πόλεις και την ενίσχυση και την πύκνωση των γραμμών του ΕΛΑΣ.
Χαρακτηριστικές κινητοποιήσεις της νεολαίας στην Κρήτη, με πρωτοβουλία της ΕΠΟΝ, για ψωμί, συσσίτια και υποφερτές συνθήκες μόρφωσης, ήταν η μαθητική διαδήλωση στο Ρέθυμνο, το 1943, και οι απεργίες και οι συγκεντρώσεις των μαθητών όλων των γυμνασίων στα Χανιά, 1944, όπου ξεπήδησε και ο στίχος «πεινάμε, πεινάμε - ψωμάκι, λαδάκι - κύριε Πασαδάκη». Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Κουίσλιγκ, υπουργός-διοικητής Κρήτης Πασαδάκης, αναγκάσθηκε να πάει επί τόπου και να ικανοποιήσει τα αιτήματα των απεργών μαθητών. Επί μέρους, σειρά κινητοποιήσεις τέτοιου χαρακτήρα έγιναν με επίκεντρο το «συνεταιρισμό» σπουδαστών, την εργατική ΕΠΟΝ και άλλους φορείς στα Χανιά και στους άλλους νομούς της Κρήτης.
Εξ άλλου, οι ΕΠΟΝίτες, ιδιαίτερα του εργατικού τομέα, έπαιξαν πρωτοπόρο ρόλο σε ευρύτερες λαϊκές κινητοποιήσεις για την επιβίωση, όπως η μαζική συγκέντρωση μπροστά στο κτίριο της Γενικής Διοίκησης Κρήτης (1943), η επίταξη αποθηκών τροφίμων, μαυραγοριτών εμπόρων, στα Χανιά (1944), και η δωρεάν διανομή τους στο λαό, από επιτροπή.
Ανάμεσα εξ άλλου στις ποικίλες μαζικές αντιστασιακές πατριωτικές εκδηλώσεις. χαρακτηριστικές ήταν το στεφάνωμα των μνημείων των ηρώων στα Χανιά, στις 25 Μάρτη 1944, που συνοδεύτηκε με σκόρπισμα προκηρύξεων ακόμα και μέσα στη Μητρόπολη, την ώρα της δοξολογίας και παρουσία του Πασαδάκη και των γερμανικών και προδοτικών επίσημων Αρχών. Την εκδήλωση αυτή ακολούθησαν φυσικά μπλόκα των Γερμανών και συλλήψεις. Ανάλογες μαζικές εκδηλώσεις έγιναν την Πρωτομαγιά του 1944 στον Κάρμηλο (λόφο λίγο έξω από τα Χανιά), με αντίστοιχες αντιδράσεις του τρομοκρατικού μηχανισμού των κατακτητών, καθώς και στους άλλους νομούς του νησιού.
Η ανάπτυξη του αντιστασιακού κινήματος και στην Κρήτη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με μια ακατάπαυστη εκπολιτιστική δραστηριότητα της ΕΠΟΝ, εκφραζόμενη στο σύνθημα «πολεμάμε και τραγουδάμε»:
Από τα μικρά «πάρτι» που μετατρέπονταν σε χώρους αντιστασιακών εκδηλώσεων (πεταχτές ομιλίες, απαγγελίες, τραγούδια, έρανοι) και στρατολογίας νέων αγωνιστών, ως την αξιοποίηση κάθε καθιερωμένης εορταστικής εκδήλωσης στις πόλεις και τα χωριά, στους μαζικούς συλλόγους και -στην πορεία- ως τη συγκρότηση ειδικών κέντρων εκπολιτιστικής δράσης (παράνομων λεσχών, ερασιτεχνικών χορωδιών και θεατρικών ομίλων). Ο «συνεταιρισμός» σπουδαστών στα Χανιά έπαιξε σοβαρό ρόλο σ' αυτές τις προσπάθειες. Ανάμεσα στα άλλα -συγκροτώντας αξιόλογο θεατρικό όμιλο- κατάφερε ν’ ανεβάσει την αντιστασιακού περιεχομένου επιθεώρηση «Λίγα απ’ όλα», ξεπερνώντας τα φράγματα της λογοκρισίας των κατακτητών (Γενάρης 1944). Οι παραστάσεις αυτής της επιθεώρησης -κράτησε αρκετό διάστημα-μετατρέπονταν από τους θεατές σε αντιστασιακές εκδηλώσεις.
Βαρυσήμαντο στοιχείο στην πορεία ανάπτυξης του αντιστασιακού κινήματος της νεολαίας και στην Κρήτη ήταν η δημιουργία των όρων για συγκρότηση μαχητικών ομάδων, στις πόλεις και την ύπαιθρο, και η ενίσχυση τελικά του ΕΛΑΣ με υλικοτεχνικά μέσα και μαχητές. Πρωτοπόροι ΕΠΟΝίτες πήραν μέρος στην υποδειγματική δράση των μαχητικών ομάδων για την τιμωρία των προδοτών και συνεργατών των κατακτητών, που οργάνωσαν οι αντιστασιακές οργανώσεις της Αριστερός στην Κρήτη. Κάθε σχετική δραστηριότητα, μαζί και οι εκτελέσεις, ανακοινώνονταν με πειστική αιτιολόγηση τα βράδια, με το «χωνί» ή με προκηρύξεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι, παρ’ όσα ακολούθησαν μετά την απελευθέρωση, δεν υποβλήθηκαν μηνύσεις κατά των «εκτελεστών» των συνεργατών αυτών του εχθρού.
Σημαντικός επίσης υπήρξε ο ρόλος των ΕΠΟΝιτών στις γραμμές του ΕΛΑΣ, στις μάχες που έδωσε ενάντια στους χιτλερικούς κατακτητές και για την εξουδετέρωση ορισμένων προσπαθειών συγκρότησης προδοτικών ένοπλων ομάδων. Το ίδιο και στην πλαισίωση των μηχανισμών και των υπηρεσιών που δημιουργήθηκαν στην ελεύθερη περιοχή της Κρήτης (Κεραμιά - Παναγιά Χανιών), όπου είχε εγκατασταθεί η έδρα της Vης μεραρχίας του ΕΛΑΣ και της Εθνικής Οργάνωσης Κρήτης - ΕΟΚ (αντιστασιακής οργάνωσης των συντηρητικών πολιτικών δυνάμεων), συνεργαζόμενες στενά με το κλιμάκιο της αγγλικής στρατιωτικής αποστολής.
Στη μεγάλη μάχη της Παναγιάς (1944) οι ανταρτοεπονίτες του ΕΛΑΣ πήραν μέρος με ενθουσιασμό. Κι έδωσαν -μια σειρά απ' αυτούς- την ίδια τη ζωή τους. Ανάμεσά τους ο Σπύρος Περράκης, ο Γιάννης Τζιτζιφιανάκης, τα δυο αδέλφια Παντελάκη. Το επιφώνημα «Ζήτω το ΙΠΟΝ» του Άγγλου αξιωματικού Τζων, που παρευρισκόταν στη μάχη, είναι πολύ ενδεικτικό. Το ίδιο σημαντική υπήρξε η συμμετοχή των ανταρτοεπονιτών στις μάχες της Κρύας Βρύσης, όπου διαλύθηκε το προδοτικό τάγμα Χωροφυλακής του Παπαγιαννάκη, και των Μεσκλών, όπου έγινε το ίδιο με τις προδοτικές ένοπλες ομάδες που επεχείρησε να συγκροτήσει ο Γερμανός «ελληνιστής» δήμιος Σούμπερ.
Τελευταίες χαρακτηριστικές αντιστασιακές εκδηλώσεις της ΕΠΟΝ Κρήτης -το 1945- ήταν οι σχετικές με δουλειά για την αυτομόληση και τη λιποταξία Γερμανών στρατιωτών και αξιωματικών και ο γιορτασμός -στις 8 Μάη- της λήξης του πολέμου και ταυτόχρονα της Πρωτομαγιάς, μέσα σε συνθήκες, ακόμα, γερμανικής κατοχής στα Χανιά.
Η ανάπτυξη της αντιστασιακής δράσης της ΕΠΟΝ στην Κρήτη, όπως και σε όλη τη χώρα, συντελούνταν σε συνθήκες συνεχών διώξεων. Εκατοντάδες ΕΠΟΝίτες πέρασαν από τα άντρα της Γκεστάπο, από τα στρατόπεδα και τις φυλακές του «Φρούριου Κρήτης», όπως είχε ονομαστεί από τους χιτλερικούς η κατεχόμενη μεγαλόνησος. Το πιο ισχυρό πλήγμα που δέχτηκε η οργάνωση της ΕΠΟΝ Κρήτης ήταν αυτό που αφετηρία είχε τη σύλληψη του ηγετικού της στελέχους Δ. Λιονάκη (Μάης 1944) -που εκτελέστηκε τελικά- από δραστηριότητα του προβοκάτορα Βαρδουλάκη, που εισχώρησε, σαν σύνδεσμος, σε κεντρικό μηχανισμό της ΕΠΟΝ στην Αθήνα. Δεκάδες στελέχη και μέλη της ΕΠΟΝ κυνηγήθηκαν τότε, συνελήφθησαν και δικάστηκαν σε βαριές ποινές, όπως ο αξέχαστος Μανώλης Παπουτσάκης, που καταδικάστηκε σε θάνατο.
Μεγάλος είναι γενικά ο αριθμός των εκτελεσθέντων ΕΠΟΝιτών στην Κρήτη κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Η συλλογή όλων των σχετικών στοιχείων δεν είναι του παρόντος. Ενδεικτικά αναφέρονται τα ονόματα ορισμένων από τους άξιους συναγωνιστές μας που θυσιάστηκαν, όπως του Λούλη Παναγιωτάκη, του Σπύρου Βαρδάκη - εκτελέστηκε μαζί με τον πατέρα του Γιώργη και του τελευταίου εκτελεσμένου από τους Γερμανούς ΕΠΟΝίτη (1945), του Στέφανου Σκαράκη, από τη Ν. Χώρα Χανιών.
 |
| Κρητικά Νιάτα. Όργανο του Συμβουλίου Περιοχής ΕΠΟΝ Κρήτης. Φύλλο της 24.01.1946. |
H ανάπτυξη της ΕΠΟΝ έγινε μέσα στις ιδιαίτερες συνθήκες του απομονωμένου νησιού, όπου εκτός των άλλων ακολουθήθηκε σωστή και επιτυχής πολιτική από την τοπική οργάνωση και τα στελέχη του ΚΚΕ, πολιτική ενωτική, στηριγμένη στον απαιτούμενο συσχετισμό δυνάμεων, πολιτική χωρίς τα λάθη και τις υπερβολές που σημειώθηκαν κεντρικά και σε άλλες περιοχές. Μόνον έτσι έγινε δυνατό και να πραγματοποιηθεί αυτό το έργο αλλά και να διατηρηθούν μεταπελευθερωτικά -από την ΕΠΟΝ και τις άλλες δυνάμεις της Αριστεράς- οι δεσμοί τους με τις πλατιές λαϊκές μάζες. Και μάλιστα σε τοπικές συνθήκες ισχυρής παράδοσης συντηρητικού Βενιζελισμού και όχι προδοτικής ή παθητικής στάσης -κατά κανόνα- της τοπικής πολιτικής ηγεσίας του Κέντρου και της Δεξιάς έναντι των κατακτητών. Μόνον έτσι, επίσης, παρά το γεγονός ότι το πιο αντιδραστικό τμήμα αυτών των πολιτικών δυνάμεων, αμέσως μετά την απελευθέρωση, επεχείρησε να δημιουργήσει κλίμα εμφύλιας διαμάχης (αιματηρά γεγονότα στο Ρέθυμνο, το Γενάρη 1945, όπου δολοφονήθηκε ο γραμματέας της ΕΠΟΝ Μ. Πραματευτάκης, και παρόμοια στα Χανιά, το Μάη 1945) η ΕΠΟΝ και οι άλλες δυνάμεις της Αριστερός κατάφεραν να αντιδράσουν αποτελεσματικά, να διατηρήσουν και να προωθήσουν κατακτήσεις ελεύθερης πολιτικής παρουσίας και δράσης.
Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι στο πρώτο πανελλαδικό συνέδριο της ΕΠΟΝ (Γενάρης 1946) η οργάνωσή της στην Κρήτη αριθμούσε είκοσι χιλιάδες μέλη και διέθετε 108 λέσχες, κέντρα πολιτικής και μορφωτικής δουλειάς. Χαρακτηριστικό είναι επίσης το γεγονός ότι η ΕΠΟΝ Κρήτης αναπροσάρμοσε γρήγορα τη δραστηριότητά της στις νέες συνθήκες, πετυχαίνοντας να βρίσκεται πάντα στις πρώτες γραμμές κάθε εκδήλωσης του προοδευτικού κινήματος στην περίοδο αυτή. Τέλος, χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι, παρά τα γενικά λάθη της τότε ηγεσίας του ΚΚΕ, που παρέσυραν το κίνημα στην ένοπλη σύγκρουση του 1946-49 και στην ήττα, στην Κρήτη, με την καθοδήγηση της ΕΠΟΝ και των άλλων δυνάμεων της Αριστερός, αναπτύχθηκε το 1945-47 ένα ισχυρό μαζικό κίνημα, με οικονομικό, πολιτικό και πολιτιστικό υπόβαθρο, και περιφρουρήθηκαν ως την τελευταία ώρα οι κατακτήσεις για νομική αγωνιστική δράση.
Αυτό εκφράστηκε σε σειρά μαζικές κινητοποιήσεις, όπως η μαχητική παρέλαση-διαδήλωση της ΕΠΟΝ στα Χανιά, στις 25 Μάρτη 1947, και ακόμα περισσότερο στην παλλαϊκή απεργία (εργατών, αγροτών, επαγγελματιών) την ίδια περίοδο, που νέκρωσε το νησί και αποτελεί υπόδειγμα οργάνωσης, μαζικότητας και περιφρούρησης. Τέλος, εκφράστηκε ακόμα και στα αποτελέσματα της μάχης της αποχής από τις βουλευτικές εκλογές και της συμμετοχής στο δημοψήφισμα (1946), που υπήρξαν θετικά, παρά τη λαθεμένη γενική γραμμή στις μάχες αυτές.
Δυστυχώς η πορεία αυτή ανακόπηκε τον Απρίλη 1947 και στην Κρήτη με την έναρξη του εμφύλιου πολέμου. Και όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα, οι ΕΠΟΝίτες, στην παρανομία, διωκόμενοι, συλλαμβανόμενοι και εκτελούμενοι, βρέθηκαν στις πρώτες γραμμές τού νέας μορφής αγώνα, με τίμημα, σε θύματα, πολύ ακριβό.
Η δολοφονία του ΕΠΟΝίτη Λιονάκη στη Χαλέπα Χανιών, του Ε. Μπιτζανάκη και του Παπαδεράκη στην Κίσσαμο, η εκτέλεση των στελεχών της ΕΠΟΝ Βαγγελιώς Φωτάκη και Βαγγελιώς Αρμενάκη στο Ηράκλειο, ο σκοτωμός σε ένοπλη σύγκρουση των Μιχ. Διγενάκη, Ν. Τσατσαρονάκη, Νίτσας Παπαγιαννάκη (Χανιά) και του Δ. Ηλιάκη (Ηράκλειο) σημαδεύουν την ηρωική πορεία της ΕΠΟΝ Κρήτης στην περίοδο αυτή. Και ο θάνατος του Θ. Σαρτζετάκη, μέλους του Συμβουλίου Περιοχής Κρήτης της ΕΠΟΝ, που κυριολεχτικά έσβησε, παράνομος, μέσα σε κρύπτη στο Ηράκλειο, το 1949, υπογραμμίζει το αγωνιστικό ήθος και το πνεύμα ηρωισμού και θυσίας με τα οποία γαλουχήθηκε η γενιά της ΕΠΟΝ.
Διαβάστε:
Το τεύχος 13 του Αντί, της 22.02.1975, στο blog «Ο Εχθρός του Λαού»,
Η θρυλική ΕΠΟΝ και η δράση της στην Κρήτη. Άρθρο της κυρίας Άννας Μανουκάκη - Μεταξάκη, στην εφημερίδα «Πατρίς» του Ηρακλείου (28.02.2005).
